Pravi biser iz starog Sarajeva: Upoznajte raskoš Saburina kuće iz 18. stoljeća

Ugođaj nedavno restaurirane Saburine kuće iz 18. vijeka govori nam o mjestu gdje su se nalazile viđenije Sarajlije, gdje su se sklapali poslovi, gdje se pričalo o vjeri i politici. Mjesto je to gdje su birane teme koje napajaju dušu ili pune džepove pa je svako mogao biti na svom terenu.

Nakon kratkog uspona uz Kovače, Alija Ibrović, koji ispred Općine Stari Grad prati sanaciju i restauraciju ove raskošne kuće izgrađene polovinom 18. vijeka, otvorio nam je avlijska vrata i mi se u trenu nađosmo pred Saburinom kućom, prepoznatljivoj po sačuvanoj arhitektonici osmanskog vremena. Saburi su s Ramićima i Hadžišabanovićima bili poznati bogati trgovci i po njima su tri sarajevska sokaka dobila imena. Moram priznati da sam, s obzirom da je u prošloj i pretprošloj godini ova kuća restaurirana, očekivao velika, teška kapijska vrata s debelim i visokim zidovima, s pokrovom koji bi s njene i desne strane zaokruživao ovu raskošnu kuću, te avliju kaldrmisanu bijelim kamenim pločama te česmu s kamenim koritom, ružičnjake čiji bi se miris osjetio u svakom kutu avlije, ali ništa od toga nije bilo. Ušli smo na siromašna drvena vrata, a zidovi su sukladni vratima. A avlija? Nije bilo kaldrme, one stare kamene ploče bile su na gomili, a iza njih naslonjeno kameno korito. Umjesto đulistana rasle su jabuke i neko divlje šiblje okolo, što je bilo iznenađujuće.

Avlija je prepoznatljiva po kaldrmi i cvijeću, oduvijek su govorili stari ljudi. Ispred nas se dizala Saburina kuća, ali je naše poglede i dalje privlačila neugledna avlija, uz čuđenje da u njoj rastu jabuke. Alija Ibrović kao da je očekivao ovakvu našu reakciju, pa je to najkraće objasnio: “Avliju i okoliš uredit ćemo na proljeće iduće godine, prošle i pretprošle godine sanirali smo i restaurirali Saburinu kuću, a zbog nje smo došli. A na proljeće ćemo doći zbog avlije.”

Sačuvana izvornost

Kada podigosmo poglede, imali smo šta vidjeti: prekrasnu Saburinu kuću, sačuvanu u izvornom obliku, iz vremena polovine 18. vijeka. Ispred nas se širio hajat, poluotvoreni prostor kuće, a njegov dekor činila je drvena rezbarija, doduše, djelovala je šaroliko, razlikovala se ona sačuvana od ove nove, iako su identične, ali je patina zatamnjela onu staru više od 260 godina. Pavle Mašić, arhitekta Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo, koji decenijama prati ovaj objekt, na najkraći način objasnio nam je ovu šarolikost: “One dijelove koji su uništeni morali smo zamijeniti drugim, ali smo pronašli isti materijal, pogotovo ako je rađen od drveta, i na isti smo ga način obradili kao u ono vrijeme, i na isti način smo ga mijenjali samo da bismo sačuvali izvornost svih dijelova, a time i kuće kao cjeline. Naravno, zbog patine, koja je učinila svoje, razlikuju se izvorni i novi dijelovi. A valjalo nam je raditi s majstorima koji su poznavali ove tehnike. Projekt restauracije i konzervacije uradio je Kantonalni zavod.”

U ovom poluotvorenom dijelu kuće, hajatu, odvijao se život mahale, njenih stanovnika, pogotovo Saburinih esnaflija, trgovaca i kazandžija. Čim bi ušli na kapiju, goste bi dočekali hizmećari i posluga, vodili bi ih kroz avliju u hajat, gdje su mnogi već došli i u mimohodu razgovarali, a posluga im bila pri ruci. One koji su došli kod Sabure, vlasnika kuće, hizmećari su vodili do basamaka pa na sprat u njegov poslovni prostor – selamluk. Drugi bi išli u divan, gdje se kao na nekom sohbetu govorilo o ozbiljnim temama. Tu su se sastajale viđenije Sarajlije. Sve je ovo muški dio kuće (selamluk), dok je ženski (haremluk) s aharom (konjušnica) urušen prije Prvog svjetskog rata. U divanhani, oko sofri, okupljali su se mlade kadije, ćehaje, derviši, pjesnici, trgovci, ugledne esnaflije, muderisi i hodže, sve poznati, od časti i zakona. Od pjesnika koji je pisao tarihe, stihovane natpise povodom gradnje neke džamije, česme ili smrti nekog viđenijeg Sarajlije, tražili bi da ih recitira, što je ovaj činio u najvećoj tišini. Alimi bi pokretali i neke islamske teme, a drugi bi se uključivali. I trgovci su imali šta kazati. Ustvari, birane su teme koje napajaju dušu ili pune džepove pa je svako mogao biti na svom terenu.

Dok je bio ženski dio kuće (haremluk), postojala je zanimljiva veza s ovim muškim dijelom (selamlukom). Između je rasla biljka bejturan, koja bi se na mali vihor ili najmanji pokret nekog od gostiju zanjihala i puštala ugodan miris koji bi se širio prema haremluku. Čim bi osjetila miris, neka bi iz ženske avlije ustala i otišla u kutak gdje bi čekala muškog gosta. Tako se odvijala ova komunikacija, a da nije remetila ovu odvojenost dijelova kuće. Iz ovih vremena ostala je ona poznata pjesma: “Bejturane, Bog ti ubio grane, na mom srcu ti ne znaš rane…” Sve je ovo davalo smiraj duši, pogotovo u popodnevnim i večernjim satima. Slučajno, ispod nas, ugledali smo jedan nemali panj koji je izvirivao iz zemlje. Pao je k’o kec na desetku mom vodiču Aliji: “Eto, to je panj od loze iz vremena gradnje kuće čije se stablo frontalno svojim zelenilom veralo uza zid. Sve je to davalo spokoj i mir, goste udaljavalo od vanjskog svijeta.”

U halvatu i selamluku

Ulazimo u halvat, porodičnu intimnu prostoriju koju zbog debelih zidova još zovu zimskom sobom. U halvat nisu mogli ući gosti. S lijeve su strane peć i hamam (kupatilo), a tu je i musandra (ormar), ukrašena drvorezbarijom, gdje je stajala posteljina, a okolo su dolafi i rafovi na kojima je bilo posuđe. Oko mangale su se okupljali ukućani i pili kahvu. Hizmećari su unosili prostirke, unosili mangalu i raspaljen ćumur, a u bakarnoj posudi bila je topla voda. Zanimljivi su pendžeri koji pri vrhu imaju oblik mirhaba, što na arapskom jeziku znači front, borbu sa samim sobom. U ovakvom okruženju, između mihraba, kaže Alija, porodica se vraćala Stvoritelju, nadolazile su joj misli da valja mrijeti te zato treba živjeti pošteno od svoga rada. Mihrabi ih podsjećaju na ezel (prapočetak), kada je Gospodar stvorio duše pa ih upitao: “Jesam li Ja vaš Gospodar?” A one mu odgovorile: “Dakako.” I tada u svom familijarnom okruženju preispitivali su se koliko su taj ugovor s Gospodarom poštovali.

Ova familijarna prostorija, halvat, može se prevesti i kao ložnica. Tu su mladenci imali prvu bračnu noć, đerđek. Soba je mobilna, začas se po njoj mogu prostrti dušeci i posteljina za spavanje. Pored hamama i postećija na kojima se klanjao namaz i pendžera koji su završavali mihrabima, sve je odisalo čistotom i smirajem.

Prije nego što smo se počeli peti uz basamke na spratu prema gazdinoj sobi selamluku, prošli smo pored male sobe, koju svi zovu kahve-odžakom. Ovdje je putnik-namjernik u bilo koje doba dana mogao popiti kahvu i dobiti toplo jelo, a sofradžije su odavde kahvu i jelo nosile gazdinim gostima. Popesmo se uz škripuće basamke, a Alija nam otključa teška, rezbarena vrata od jelovine. Iznenadismo se!? To je velika prostorija, s devet velikih pendžera. U nju je moglo stati i pedeset gostiju, posjedalih na prizemne sećije, krojenjem obložene slamom, a ispružene duž zidova, s naslonjačima ispod pendžera. I što je zanimljivo, svi gosti na sećijama bili su jednaki s gazdom Saburom: gledali su se u oči, nije moglo biti “prizemnih” pogleda, i razgovarali, a posluga ih je služila. Kao i u halvatu, u dijelu sobe s lijeve strane vrata jesu hamam, peć i musandra. S dušecima i posteljinom i ova velika dnevna soba, kako bi noć odmicala, zakratko bi postajala spavaća, u današnjem žargonu. U oči upada strop rađen u obliku šišeta, sav u pravolinijskim detaljima, a živost daju boje. Kako to objasni Alija, korištene su specijalne metode čišćenja boja da bi se sačuvala izvornost i originalnost plafona i zidova. Čak su bili angažirali i stručnjake koji su oslikavali Vijećnicu.

Malo je bilo trgovaca u to vrijeme koji su na ovakav način i u ovakvom ambijentu mogli dočekati svoje poslovne partnere. Ništa im nije moglo zafaliti. U mutvaku (kuhinja) su kuhari pripremali jela, donijeli bi ih na pult, a onda bi po njih dolazile sofradžije i pred goste stavljale na demirlije (veliki sahani). S rafova, ispod šišeta, uzimali su posuđe i služili goste. Naravno, prije i poslije jela, gosti su u legenima prali ruke, a vodu iz ibrika posipali su im hizmećari, a onda bi dobivali mahrame za ruke. Nakon jela bi pred goste posluga donoslila mangale sa žarom od drvenog uglja. Na mangali su džezve koje bi se na njoj podgrijavale, kako bi razgovor uz kahvu trajao dugo i naširoko. Kahva je davala ugođaj, pogotovo poslovnim temama.

Iznad devet pendžera izrezbareni su ajeti iz Kur’ana. Iznad svakog po jedan iz sure El-Bekara. Alija za ovo ima odgovor: ”Ovi su ajeti u ono vrijeme bili moralni korektiv, a i danas su, za sva vremena. Znate, bogatstvo čovjeka toliko uznese da pomisli da nema niko bolji od njega i da on svojim obrtima sve stvara. Zamislite koliko se insan može uzoholiti i biti samoljubiv. Reći će: ‘Ja sam uradio ovo, pa ono’, pa njihovim hvalama nema kraja. Nas ovaj ambijent upozorava da je Gospodar nas stvorio, a i ono što mi radimo, a mi mislimo da mi – radimo. Neko voli vlast pa se bori za nju, a znamo kome pripada vlast nebesa i zemlje. Tamo gdje se pošteno radi, malo je para, kaže se u našem narodu. Eto, cijeli ovaj islamski koncept življenja ove Saburine kuće vraća nas nama, da se ne uzoholimo i ne postanemo samoljubivi.”

Mufid Garibija, arhitekta i povjesničar:

Ibrahim-aga, posljednji muški potomak

Sokaci su znali dobivati imena po starim, utjecajnim i bogatim porodicama koje su živjele više stotina godina. Tako su tri sarajevska sokaka dobila imena po Ramićima, Hadžišabanovićima i Saburima. Iza njih su ostali reprezentativni stambeni objekti, a jedan je od njih Saburina kuća. Početkom 20. stoljeća urušio se ženski dio kuće s pomoćnim objektima. Posljednji muški potomak bio je Ibrahim‑aga, a njegov zet bio je iz familije Žiga pa je i ova raskošna kuća pripala ovoj familiji. Tokom nedavne agresije na BiH bila je oštećena krovna konstrukcija, zidovi i prozori. Sve je to sanirao Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo, a 2013. i 2014. godine Općina Stari Grad sanirala je i restaurirala Saburinu kuću. Ostala je sanacija avlije i okoliša.

izvor: Stav.ba

Muslimani nisu svjesni islamskog naslijeđa u Evropi

Piše:

Jasmin Agić

Detalj sa izložbeAl Jazeera

Facebook

Twitter

Email

Izložba Islam, to je i naša historija donosi uvid u dugu i bogatu kulturnu tradiciju islamske kuture koja je stvarana na tlu onoga što se danas uvriježeno naziva Zapadna Evropa. Prisutnost islamske kulture u evropskim zemljama zabilježena je još u prvim godinama islama a Andaluzija, koja obuhvata područje današnje Španije i Portugala, bila je važna civilizacijska etapa u historijskom razvoju islamske civilizacije.

Ono što izložba pokazuje jeste taj komplikovani odnos između kulture islama i Evrope koja je svoje temelje gradila, između ostalog, i na kontinuiranom sučeljavanju sa islamom, kaže Isabelle Benoit, jedna od kustosica izložbe postavljene u Sarajevu.

Islam i Evropa imaju dugu i bogatu zajedničku historiju, a brojni materijalni i nematerijalni artefakti islamske kulture i umjetnosti rječito govore o tom složenom i komplikovanom odnosu. Islamsko prisustvo u Evropi, dodaje Benoit, nije dovoljno vidljivo, a današnji Evropljani nisu ni svjesni koliko je islamska kultura prožeta s kulturnom tradicijom kontinenta.

Izložba je u Sarajevu postavljena u okviru četvrtog WARM festivala i pokazuje 12. vijekova prisustva muslimanske kulture u Evropi, te da je uobičajeno shvatanje da su evropska i islamska civilizacija fundamentalno različite - pogrešna. Izložba ima za cilj da predstavi nevjerovatno bogatstvo historije islama u Evropi kao religije i kulture koja je pomogla i oblikovala Evropu. Projekat je nastao pod inicijativnom Muzeja Evrope iz Brisela i belgijske agencije Tempora.

• Islamska kultura je u velikom dijelu Evrope uništena i danas je ostala samo u tragovima. Zašto je islam izbačen iz kulturne svijesti Evrope?

- Postoji snažan stereotip, naročito izražen u Zapadnoj Evropi da je islam nedavno uvezen na evropski kontinent, a izložba nastoji pokazati da historija ne govori tako, jer imamo mnogo zajedničke historije između islamske i evropske civilizacije na evropskom tlu. Zato želimo da pokažemo naselja i ostatke graditeljske kulture islama koji se još uvijek nalaze na tlu Evrope. Ono što želimo objasniti publici jeste da je islam osam stoljeća bio prisutan u Španiji i Portugalu a onda i prisutnost Otomanskog carstva u Evropi. Kada je osmanska kultura počela opadati i povlačiti se iz Evrope i gubiti se iz svijesti Evropljana, pojavljuje se islam iz kolonijalnog doba Evrope. Tokom kolonizacije Evropljani su imali priliku upoznati se sa islamskom kulturom neposredno, pa čak i na svome vlastitom kontinentu.

• Kada neko kaže da je zapadna civilizacija u permanentnom sukobu sa islamskom civilizacijom, da li je ta tvrdnja istinita ili pogrešna?

- Ako se vratimo i prihvatimo historijski pristup to je u potpunosti tačno, jer postoje dvije strane te priče. Crna strana, koja predstavlja konflikt i koja oslikava seriju konflikata kroz cijeli historijski susret civilizacija, bilo da je riječ o arapskoj prisutnosti u Andaluziji ili osmanskoj granici u Evropi. Ali istovremeno imamo kreiranje nove civilizacije kroz taj susret. Npr. imamo i danas prisutno veliko naslijeđe koje je vidljivo kroz arhitekturu ili kroz produkte koje koristimo, a koje je materijalno naslijeđe tog susreta. U evropskim jezicima jako je prisustvo arapskih riječi, a kasnije u mnoge evropske jezike ulaze i turske riječi kroz susret sa osmanskom kulturom. Kuhinja i mnoge navike jedenja i pijenja došle su iz islamske kulture. Evo - primjer ispijanje kafe.

• Koliko su ljudi danas u Evropi svjesni stvari koje je ostavilo 15 stoljeća islamskog postojanja i prisustva u Evropi?

- Pretpostavljam da je malo ljudi toga svjesno i zato je ova izložba namijenjena svima – muslimanima koji žive u Evropi i nemuslimanima. To može biti otkriće za obje ove strane i populacije, jer muslimani koji žive u Evropi nisu svjesni duge tradicije islamskog prisustva u Evropi. Očekujemo da će ova izložba pomoći međusobnom razumijevanju i ukazati ljudima da dijele mnoge zajedničke stvari i vrijednosti.

• Izložba pokazuje i zemlje regije - Mađarsku, Bugarsku i Rumuniju, koje su imale agresivan odnos prema islamu čak i u 20. stoljeću. Kako objašnjavate taj destruktivni poriv?

- To je veoma kompleksno pamćenje i kompleksna historija, i zato je u ovom dijelu svijeta teško suočavanje sa prošlošću. Jer, granica između Otomanskog carstva i Zapada ima loše uspomene na konflikt dviju civilizacija. Ali, i pored toga, ljudi moraju živjeti zajedno u miru čak iako je mnogima to stvar koju doživljavaju kao nešto živo i prisutno. Taj susret se mora doživljavati kao susret dvije civilizacije, ali sadašnji nacionalizam u današnjim zemljama neće pomoći jer taj zahtjev za nacionalnom i kulturnom čistoćom je pogrešan kao što je i opasna ideologija u državama kakva je Mađarska koje odbijaju prihvatiti migrante i izbjeglice.

• U kolonijalno vrijeme Evropa se iznova susrela sa islamskom civilizacijom. Ali, je li tačno da Evropa i danas ima kolonijalni odnos prema islamskoj kulturi?

- Generalno, to je veoma teško reći, jer uvijek postoji raznolikost situacija zavisno od država kolonizatora. Ali, kada mi govorimo o kolonijalnom naslijeđu moramo uzeti u obzir da prikazujemo Evropu s kraja 19. stoljeća i pokazujemo proces u kojem je vidljivo da mnogi Evropljani koji nikada nisu napustili Evropu mijenjaju životne navike. Jer, kolonizacijom Afrike mnogo stvari iz islamske kulture došlo je u Evropu. Mijenjane su navike u jelu i kuhinji Evropljana, a onda su tokom Prvom svjetskog rata mnogi Evropljani prvi puta sreli vojnike muslimanskog porijekla. Radnici su iz islamskih zemalja dolazili obnavljati Evropu i to je bio novi susret. Mogli ste se susresti sa islamom a da nikada ne napustite kontinent i to je dalo posebnu perspektivu tom procesu. Danas ne možemo reći šta se sve desilo među ljudima, jer je kolonizirani svijet, kada je došao u Evropu, imao problem da uživa i posjeduje isti politički i društveni status kao i Evropljani.

Detalj sa izložbeAl Jazeera

• Zašto Evropljani i općenito ljudi na Zapadu, a posebno u masovnim medijima, o islamu misle kao religiji terorizma?

- Govorite o masovnim medijima i mislim da je to najvažnije. Najgore strane svake pojave ili svakog procesa imaju najveću vidljivost. U ovom slučaju to je terorizam i ekstremizam koji su nekompatibilni evropskim i muslimanskim vrijednostima. Takav odnos imaju Evropljani nemuslimanskog i muslimanskog porijekla. Iz našeg iskustva u Zapadnoj Evropi, a nakon terorističkih napada u različitim državama, ono što vidimo jeste da je civilno društvo još uvjek odlučno da živi zajedno, da radi zajedno i da se zajednički bori protiv ekstremizma. Nemam definitivni odgovor na to pitanje, ali nadajmo se da će nakon terorističkih napada ljudi ostati racionalni i da će nastaviti poštivati vrijednosti demokratije i one evropske vrijednosti koje želimo dijeliti. Za sada smo to na sreću uspjeli održati i sačuvati.

• Koliko je ovo kulturno naslijeđe vidljivo na Zapadu?

- Vidljivo je, ali ljudi nisu svjesni tog naslijeđa. Jedan od ciljeva izložbe jeste da ih učinimo svjesnim. Odlučili smo se na ovakvu izložbu jer će je vidjeti manje ljudi nego neki holivudski film, ali više nego što bi pročitalo neku knjigu o ovoj temi koja se nalazi u nekoj biblioteci. Izložba je negdje između toga dvoga. Ubijeđeni smo da ćemo i u budućnosti imati veliku posjećenost. Tako da ćemo komunicirati sa mnogo ljudi. To su obični ljudi, a ne ekstremisti, bilo ekstremni desničari ili muslimanski ekstremisti. Naš cilj i naša normalna publika su obični ljudi, a važno je da će izložbu vidjeti odrasli ljudi koji rade i koji glasaju, i koji su građani sa punim pravima, a nemaju priliku da se informiraju o ovim stvarima osim konzumiranjem informacija prateći masovne medije i njihove izvještaje.

Izvor: Al Jazeera

Džamija u Hisardžiku čuva jedan od najstarijih primjeraka Kur'ana na Balkanu

Prijepolje, mala i pomalo zaboravljena varoš na jugozapadu Srbije, u Sandžaku, u duhu nekih starih vremena čije se prisustvo i dalje oseća, čuva najstarije spomenike kulture i historije naroda koji su se na ovom prostoru ukrstili. Prateći tok rijeke Mileševke, samo pet kilometara od grada Prijepolja, nalazi se manastir Mileševa, čuven po fresci Belog Anđela i Svetog Save. Međutim, ono što je manje poznato, skriveno u džamiji u selu Hisardžik, jeste Kur'an star 400 godina, možda i najstariji na Balkanu.

Kako je glavni imam u Prijepolju Nadir Dacić rekao za Anadolu Agency (AA), u selu Hisardžik nalazi se džamija, stara nekoliko stotina godina.

“Džamija je u stvari iz 16. vijeka i u njoj se nalazi i čuva Kur'an koji je star 400 godina. Dugo se verovalo da je ovaj Kur'an star 300 godina, jer na njegovoj prvoj strani piše “1.116. godina hidžre” (1.706 godina). Međutim, novija ispitivanja stručnjaka Narodne biblioteke u Beogradu su dokazala da je ovo nasleđe staro 400 godina”, pojasnio je Dacić.

On je rekao da je Kur'an je bio u veoma lošem stanju, stranice su počele da se kidaju, na pojedinim mjestima došlo je do velikog oštećenja, a posebna prijetnja su bile gljivice na pergamentu te je 2006. godine, posredstvom muzeja u Prijepolju, poslat u Narodnu biblioteku u Beogradu na konzerviranje.

“Proces njegove konzervacije, odnosno zaštite, trajao je nekoliko mjeseci, nakon čega je vraćen u džamiju u Hisardžiku, a pre toga je bio izložen u muzeju u Prijepolju, tako da su svi koji su bili zainteresovani da vide jedan takav kvalitetan primjerak Kur'ana, mogli to učiniti u tom periodu od 10 dana, koliko je trajala njegova izložba”, rekao je Dacić.

Međutim, iznenađenje je usljedilo nakon saznanja da je Kur'an bar još jedan vijek stariji, u odnosu na prethodne procjene njegove starosti.

“Mi smo, nakon konzerviranja Kur'ana od nadležnih iz Narodne biblioteke u Beogradu, dobili jedno propratno pismo, s njihovim mišljenjem da je Kur'an star 400 godina. Naime, na osnovu detaljne analize pergamenta na kome je pisan Mushaf, te mastila i ostalih detalja kojih se stručnjaci drže, ustanovljeno je da je on star oko 400 stotine godina”, objašnjava Dacić.

Nakon svih mjera očuvanja ovog rijetkog primjerka Kur'ana, on je sada u dobrom stanju i nalazi se u džamiji u Hisardžiku.

“Kur'an je većih dimenzija, u rukopisu stoji da je težak četiri kilograma i 900 grama. Nedostaje samo posljednja stranica tog Kur'ana. Pisan je izuzetnim stilom, posebno imajući u vidu da je pisan u tom periodu prije 400 godina”, rekao je Dacić, ocjenivši da on, kao takav, predstavlja značajan dio baštine Sandžaka, Srbije i Balkana, koji privlači sve vjernike i zaljubljenike u historiju.

Profesor geografije pri muzeju u Prijepolju Asim Bećirović je pojasnio položaj i značaj sela Hisardžik, koje je, pored vjerskog blaga koje čuva njegova džamija, poznato još i po kestenju gdje čak i jedan deo sela nosi naziv “Ćestenovi”, kako se u tom kraju tepa ovom plodu.

“Hisardžik je selo poznato po mnogim prirodnim i kulturno-historijskim znamenitostima kao i po uzgajanju voća pa je zato poznato i kao ‘selo voća i kestenova’. Nalazi se sedam kilometara jugoistočno od Prijepolja u neposrednoj blizini manastira Mileševo”, objašnjava Bećirović.

Kada se pogleda iznad manastira, gdje se Tvrtko I Kotromanić još 1377. godine krunisao za kralja “Srba, Bosne i Primorja”, vidi se stara srednjovekovna tvrđava Mileševac, po kome je selo i dobilo ime (na staroturskom hisar-tvrđava, džik-mala). Na ovoj tvrđavi je, prema pisanim saznanjima, boravio sultan Mehmed II, odakle je 6. maja 1468. godine uputio preteće pismo gradu Dubrovniku.

Ispod tvrđave se nalazi džamija o kojoj ne postoje precizniji podaci. Kako je njen imam Asmir Beširović kazao za AA, džamija u Hisardžiku je muslimanima iz ovog kraja bila i ostala glavno mjesto ibadeta.

“Što se tiče džamije u Hisardžiku – Mahmudove džamije (kako stoji na prvoj strani ručno pisanog Kur'ana koji se čuva u njoj), ona je, kao i sve džamije, apsolutno odgovorila zadatku postojanja. Bila je i ostala mjesto ibadeta, okupljanja, učenja, druženja i kuća iz koje i danas izlaze sve važne akcije i dogovori vezani za život mještana. Nažalost, pisanih podataka o vremenu njene gradnje kao i neimaru nema, osim već pomenutog njenog naziva (Mahmudova džamija)”, rekao je Beširović.

On je zaključio da su džamija, Hisardžik-tvrđava, i ovaj rijedak primjerak ručno pisanog Kur'ana, itekako uticali na očuvanje vjerskog, nacionalnog i kulturnog života Bošnjaka ovoga kraja.

izvor: Akos.ba

Grad Fes u Maroku je prijestolnica znanja

Zemlje Magreba odlikuju se karakterističnim srednjovjekovnim gradovima i prestižnim obrazovnim institucijama iz tog razdoblja. Univerzitet Al-Qarawijjin u marokanskom gradu Fesu, jedan je od najstarijih na svijetu.

Stoljećima je bio naučni centar tog dijela svijeta, a pohađali su ga neki od poznatih srednjovjekovnih naučnika. U Fesu je bio Abd al-Mun'im al-Imrani.

Marokanci za grad Fes kažu da je prijestolnica znanja, a prva asocijacija im je Al-Qarawijjin… Džamija koja je vremenom postala univerzitet. Pohađali su ga studenti iz zemalja Magreba, ali i drugih područja.

“Pojam katedre u uskoj je vezi s univerzitetom Al-Qarawijjin. Taj izraz prvobitno je označavao uzvišenje u prostoriji, na kojem je sjedio predavač iz oblasti islamskog prava ili neke druge discipline… Mjesto je bilo uzdignuto shodno njegovoj stručnosti u datoj oblasti”, kaže Muhammad Faqihi, profesor.

Centar obredoslovlja

A oko takvih katedri, u halkama, odnosno krugovima, sjedili bi studenti, koji su na ovom univerzitetu slušali predavanja nekih od najeminentnijih profesora u islamskom svijetu. A mnoge nauke su prvi put izučavane upravo ovdje.

Džamiju je 859. godine sagradila Fatima bint Muhammad al-Fihri, potomak osnivača historijskog grada Al-Kajrevana u Tunisu.

“Al-Qarawijjin je nakon osnivanja bio centar obredoslovlja, sufizma i islamske misli… No, vremenom je postao sveobuhvatan univerzitet…”, ističe Abd al-Majid al-Mardi, imam.

Poznati studenti

Skoro 12 vijekova, mujezini se oglašavaju s unikatnog četvrtastog minareta… Smatra se jednim od najstarijih, ali najljepših minareta u zemljama Magreba.

Neke od najpoznatijih ličnosti koje su studirale ovdje – slavni su arapski geograf i kartograf Muhammed al-Idrisi, jedan od pionira sociologije Ibn Haldun, ali i jevrejski filozof Mojsije Majmonid koji će kasnije postati lični ljekar Salahudina Ejubija, vojskovođe i osnivača Ejubijske dinastije.

“Oko univerziteta nastao je grad Fes, jedan od simbola Maroka, čije uske ulice vode do kulturno-historijskog blaga koje se nalazi na listi svjetske baštine UNESCO-a”, izvještava reporter Al Jazeere.

Izvor: Al Jazeera

Islamska civilizacija u Andaluziji i njen utjecaj u Evropi: Kako je sve počelo?

Muslimani su osvojili Španiju u vrijeme kada je ona bila prekrivena tamnim oblakom neznanja. Islamsko osvajanje nije bila naprosto čista vojna okupacija, već značajan kulturološki događaj.[1] 

Muslimani su bili tolerantni prema domicilnom stanovništvu, tako da su  jevreji i kršćani bili jednaki muslimanima, sposobni kao i oni da učestvuju u vlasti. Islamska civilizacija u Španiji se odlikovala privrženošću književnosti, nauci, umjetnosti i osnivanju škola. Mnogo su radili na gradnji putova, mostova, dvorova i mesdžida a istaknuli su se i na polju ratne strategije, geografije, astronomije i medicine. Među njima je bio Abū ‘ilm al-Falak (otac astronomije) i Abū ‘ilm al-Ǧarrāḥa (otac hirurgije) u svijetu[2]. 

Ova naučna renesansa je utjecala na Evropu, i to se primijeti na arapskim riječima koje su ostale u okviru različitih registara a koje se navode u evropskim rječnicima. Muslimani su razmišljali o teritoriji današnje Španije[3] nakon što su protjerali Bizantijce iz Sjeverne Afrike, a ona je prije muslimanskog osvajanja bila pod upravom Rimljanja do 5. st. n.e., a potom su Vandali i Svevi koji su bili germanski berberi osvojili Španiju. Nakon toga u 6. st. n.e., Goti osvajaju Španiju i ostaju njeni vladari sve do dolaska muslimana. Goti su se  izmiješali sa stanovnicima Španije – Bizantijcima- pa im je standardni jezik bio latinski. Sa arijanstva[4] su prešli na katolicizam, a Goti su se, prije arapskog osvajanja, miješali sa prisutnom aristokracijom, dok je domicilno stanovništvo često bilo roblje, spremni da prihvate bilo koga za vladara. Suparništvo na prijestolju Španije je dovelo do  društveno-političkih problema, unutrašnjih smutnji, i gubljenja vojne moći, te sukobljavanja dvaju porodica, a rezultat toga je bilo cijepanje gotske zemlje i olakšavajuća situacija za muslimane da osvoje Španiju.[5]

Kao rezultat suradnje između Arapa i Berbera nakon oslobođenja Sjeverne Afrike, vojska od dvanaest hiljada vojnika ušla je u Španiju 92./711.  i osvajanje je ostvareno pod vodstvom Ṭāriq ibn Ziyāda, a potom i vojskovođe Musā ibn Nuṣayra 93./712. Muslimanski vojskovođa je u pismu umejadskom vladaru opisao Španiju riječima: ” Ona je šamska po svom mirisu i zraku, jemenska po svojoj simetričnosti i ravninama, indijska po svojim aromatičnim mirisima i mošusima, ehvazijska[6] po veličinama dažbina, kineska po rudnim ležištima tvari, i adenijska po privlačnosti svojih obala.”[7]

Prvi period arapske epohe u Andaluziji između 92-138/711-756, perioda koji se zvaše (Epoha vladara) odlikovao se nepostojanošću i zauzetošću vladara međusobnim prepirkama, a to je omogučilo Abd al-Raẖmānu al-Amawiyyu da uđe u Andaluziju i osnuje umejadsku državu s dva elementa (emirat i halifat) nakon što je pobjegao pred Abasidima. Ta vladavina je trajala od 138-422/756-1031.

Osvajanje Španije nije bilo samo vojne prirode, već bijaše to važan civilizacijski podvig i pokret koji će donijeti prosperitet španskom narodu. Prethodne civilizacije, bizantska i gotska spojile su se s novom, islamskom civilizacijom. Iz tog spoja i taljenja nastala je kao rezultat plodna andalužanska civilizacija koja je utjecala i ostavila velikog traga na evropski život čiji se plodovi jasno vide još dan danas.

Nakon završetka procesa osvajanja teritorije Španije, Arapi i berberi su se saživjeli sa domicilnim stanovništvom, a u vaspitanju muslimana ležao je veliki utjecaj na stvaranju atmosfere međusobne ljubavi. Muslimani nisu oklijevali da se druže s njima, pa su sklapali međusobne brakove i ostvarivali veze po tazbini, tako da je stvorena nova generacija, a to je generacija novorođenih koju su činili pomiješana krv domicilnog stanovništva i Arapa i berbera. Takođe se pojavila još jedna nova generacija, a to je arabizirana generacija. To su bili Španci koji su ispovijedali kršćanstvo i koji su ostali na svojoj vjeri, ali su se arabizirali nakon što su naučili arapski jezik, arapsku književnost i kulturu. Muslimani su na dostojanstven način prihvatili politiku Španaca, i ostavili su im njihove crkve, zakone, imovinu, čak i sudstvo su ostavili njihovim sudijama, a samo su zahtijevali mali godišnji porez, pa je muslimanima ostalo samo da se bore protiv aristokrata koji su bili vladari zemlje.

Muslimani su težili da se drže ugovora koje bi sklopili sa građanima nemuslimanima pa i u onim slučajevima gdje je izgledalo da je bilo nepoštivanje ugovora, oni bi uprkos tome se držali tih ugovora, pa je al-Rāzī rekao: ” Muslimani bi izvršavali ugovore sklopljenje sa njima jer je običaj bio držanje ugovora. ”[8]

Činjenica je da je prva generacija muslimana težila toleranciji koja je izvirala iz samog njihovog vjerovanja u ljudsko dostavljanja poslanice. Tolerancija je bila glavni povod kojim su muslimani privlačili nemuslimane islamu, te zadovoljstvo nemuslimana pravednošću islamske vlasti. Ovo je tajna zbog koje su mnogi nemuslimani prihvatili islam, a što je vodilo upotrebi mnogih islamskih riječi i upotrebljavanju arapskih izraza od strane domicilnog stanovništa kao što su riječi: Allah (Allah), Alcoran (Qur'an), Hadith (Hadis), Alislam (Islam), Alfatae, Ramadan (Ramazan), Alsonna (Sunnet) , Alsalam alec (Al-salamu ‘alayk) , Saurate (Sure), Muezzin (Muezin) , Rab (Gospodar) , Baraka (Berićet) , Elb'is (Iblis), Djiun (Džin), Haramu (Haram), Zekkat (Zekat), Hegira (Hidžra), Talisema , Wakouf (Vakuf), Carath (Haradž).

Muslimani su utjecali na ponašanje katoličkog stanovništva, pa su i oni posegnuli za tolerantnim odnosom što bijaše najcjenjenije čovjekovo svojstvo. Razboritost muslimana Andaluzije je sazrela među domicilnim stanovništvom, pa su tolerisali svojim predstavnicima da održe vjerske konferencije kakva je bila u Sevilji 782., ili u Kordobi 852. Mnoge kršćanske građevine kao što su crkve a koje su izgrađene tokom islamske vladavine bile su dokaz da su muslimani poštovali vjerovanja naroda Španije koji su priznavali sultana, tako da su jevreji i kršćani bili jednaki muslimanima, sposobni kao i oni da obnašaju funkcije vlasti. [9]

U ovakvom ozračju tolerancije zemlja je postala politički, društveni i ekonomski stabilna, tako da je Andaluzija postala najjača politička snaga u regionu. Uprkos ovoj početnoj toleranciji desio se očevidan rascjep između ove tolerantne politike i politike slijepog tlačenja koja se zbila nad muslimanima nakon pada Andaluzije, kada su španski kršćani poubijali veliki broj muslimana, čak su odbili i kršćanstvo onih koji su se pokrstili jer nisu vjerovali njima ni njihovim namjerama.[10] Samo što su Arapi oslobodili Španiju počeli su sa sprovedbom svoje misije dostavljanja poslanice, tako da su bili sposobni da za manje od jednog vijeka ožive mrtvu zemlju i izgrade urušene gradove, i sagrade veličanstvene građevine i da učvrste trgovinske veze građene na povjerenju sa drugim narodima. Počeli su izučavati prirodne i filozofske nauke, prevodili su knjige sa grčkog i latinskog, osnivali univerzitete koji su bili jedino mjesto za obrazovanje u Evropi dugo vremena. Muslimanska civilizacija je počela da se razvija kada je na prijesto došao ‘Abd al-Raẖmān I , tj. nakon njenog političkog odvajanja od Istoka proglasom emirata (kneževine) Kordobe  138./ 756.  Andaluzija je civilizacijski postala najveličanstvenija zemlja na svijetu a što je trajalo tri vijeka.

Nastavlje se.

Fusnote:

[1] Kao uvodnu napomenu naslovio bih pitanje osvajanje Španije i vremenski kontekst u kojem se zbilo osvajanje ove teritorije. Pitanje vojne ekspanzije je potrebno posmatrati na nekoliko nivoa, odnosno pristup tom socijalnom fenomenu mora biti interdisciplinaran. U ovom tekstu se govori prvenstveno o historijskom događaju, nečemu što se zbilo u datom vremenskom kontekstu, i kao takvom ozbiljenu jednog historijskog događaja nema pristupa etičke strane moralnog vrednovanja same vojne ekspanzije jedne kulture u datom kontekstu. Pitanje međusobnog općenja kultura treba da se gradi na sveopćem dijalogu u formi interkulturalizma, a ne antagonizma čemu se nerijetko pribjegava. Ovdje nemam prostora za detaljnu obradu pitanja kulturno-teritorijalne ekspanzije, ali u slučaju Španije potrebno je pratiti dati kontekst u kome osvajanje Španije od strane Arapa u datom pogledu je bila čak i dobit kako to navodi F.Hiti:”U izvjesnom pogledu izjavljuje Dozy >>arapska je okupacija bila čak dobit za Španiju<<. Ona je skršila moć privilegovanih grupa, među kojima je bilo plemstvo i kler, poboljšala je stanje robovske klase i dala hrišćanskim vlasnicima zemljišna prava kao što je otuđivanje imovine, na što nisu imali pravo pod Vizigotima.” F.Hiti, Istorija Arapa, Veselin Masleša, Sarajevo, 1973.,str. 358-359. Naravno, Hitijeva konstatacija otvara općenito pitanje vojne intervencije i koliko je jedna takva aktivnost moguća dobit za obje strane. Relativno lahko osvajanje Španije se objašnjava konstatacijom da su prethodno Španijom vladali Svevi i Vandali, a poslije njih Goti, a oni su bili upadačke germanske horde, i njihov odnos spram domicilnog stanovništava često je bio despotski, a jevreji koji su živjeli u Španiji bili su otuđeni od glavnine stanovništava zbog progona i tortura koje su nad njima vršene. U kontekstu ovih podataka dolazak Arapa je za domicilno stanovništvo, a tako i hrišćane i jevreje predstavljao i određenu dobti i upravo će hrišćani i jevreji naknadno svoje kulturološke znamenitosti dijeliti sa muslimanima što će dovesti do pojave jedne nove, ako mogu kazati hibridne kulture, kulture koja nastaje na temeljima nekoliko različitih kulturnih identiteta, a koju danas poznajemo kao kulturu Andaluzije. Kako je rat poiman u srednjevjekovlju od strane nekih islamskih pravnika pogledati: Šams al-din Muhamed ibn al-Hatīb al-Šarbīni, Mugnī al-Muhtāğ, dār al-M'arifa, Bejrut, 1998, 4/ 277. Mugnī al-Muhtāğ je komentar kratke poslanice Minhāğ al-Ṭālibīn Abi Zakariyye Jahye ibn Šeref al-Nawawiya al-Šāfi'iyya;  Sayyid Sābiq, Fiqh al-sunna, al-Risāla, Libanon, 2005, str. 70 – 78; Loay M. Safi, Mir i granice rata, Bemust, Sarajevo,2004.

[2]Abū al-Qāsim al-Zahrāwi je bio dobro upoznat ljekar sa jedinstvenim i složenim lijekovima, i napisao je nekoliko djela iz medicine. Najpoznatije njegovo djelo je obimna knjiga poznata po naslovu al-Zahrāwī. Od njegovih drugih djela je knjiga al-Taṣrīf a al-Dūmaylī spominje da je on bio najpoznatiji ljekar u Andaluziji a ujedno i najpoznatiji muslimanski medicinar… i poznati hirurg.

[3] O sintagmi ”oslobođenje Španije” smo već govorili u kratkim crtama.

[4] Arijanstvo je naučavanje aleksandrijskog svećenika Arija (4 st.) koji je tvrdio da Krist nije Bog, nego običan čovjek. Pogledati: Anić-Klaić-Domović, Rječnik stranih riječi, Sani-plus, Zagreb, 2002, str. 117

[5] Lebon, Ḥaḍāra al-‘arab, str. 263

[6] Oblast u Iraku, između Basre i Perzije.

[7] Lebon, Ḥaḍāra al-‘arab, str. 266

[8] Al-Maqarrī al-Tilmisānī, Nafḥ al-ṭīb min guṣn al-Andalus al-raṭīb, Dār al-fikr, Bejrut, 1998, 1/247.  

[9] Lebon, Ḥaḍāra al-‘arab, str. 277

[10] Ibid. str. 582

Autor: Tawfīq Sulṭān al-Yūzbakī

Naslov integralnog teksta: al-Ḥaḍāra al-Islāmiya fī al-Andalus wa aṯaruhā fī  Ūrūbba/ Islamska civilizacija u Andaluziji i njen utjecaj u Evropi

izvor: Za Akos.ba preveo i obradio: Dženan Smajić

Osmanska arhitektura u Srbiji: Najrigorozniji kulturocid u ljudskoj historiji

Iz današnje perspektive, priče o Beogradu iz osmanskog perioda liče na fantastične priče pune pretjerivanja i „nemogućih“ podataka. Tragedija u svemu tome jeste što su te priče zaista i istinite. Beograd je rame uz rame sa Sarajevom i Skopljem bio prestolnica islamske kulture i umjetnosti na Balkanu.

Autor: Kenan Šurković, glav. i odg. urednik Islamicarts magazina

Historija osmanske arhitekture u Srbiji predstavlja izuzetno bogat kreativni period, nenadmašan za sve ono što je bilo ranije, ili što će se kasnije pojaviti u toj zemlji na polju umjetnosti. Međutim, ta je historija (kad je riječ o materijalnim ostacima) zbrisana neviđenim činom barbarizma. Poslije odlaska Osmanlija i protjerivanja Bošnjaka iz Srbije, prvi zadatak srpskih političkih i kulturnih elita bio je zatiranje svih ostataka osmanske arhitekture. To je bio jedan od najrigoroznije sprovedenih kulturocida u ljudskoj historiji što je imalo ogromne posljedice po fizionomiju gradova. Pa tako, na primjer, danas ne možemo govoriti o historijskoj jezgri Beograda jer ona ne postoji, tačnije srušena je (u toj devastaciji učestvovala je i Austrija početkom 18. st.). Od stotina objekata osmanske arhitekture, nekada prisutnih u Srbiji, danas možemo govoriti samo o ostacima ostataka. U tom smislu, nisu sačuvane niti mikrocjeline koje bi koliko toliko davale sliku o nekadašnjem Beogradu, Nišu, Valjevu, Užicu ili Smederevu. Prema tome, možemo govoriti o samo nekoliko „preživjelih“ građevina bez ikakvog historijskog konteksta. Na čitavom području današnje Srbije i Crne Gore, značajnije cjeline islamske arhitekture prisutne su samo u mjestima gdje Bošnjaci i Albanci čine većinu.

Beograd je bio prestolnica islamske kulture i umjetnosti
Ali vratimo se malo u historiju. Iz današnje perspektive, priče o Beogradu iz osmanskog perioda liče na fantastične priče pune pretjerivanja i „nemogućih“ podataka. Tragedija u svemu tome jeste što su te priče zaista i istinite. Beograd je rame uz rame sa Sarajevom i Skopljem bio prestolnica islamske kulture i umjetnosti na Balkanu. Razvoju ovog grada pogodovala je i dobra politička klima. Srbija je bila poznata kao stabilna teritorija u svakom pogledu, s obzirom da je bila u zaljeđu Bosne koja je praktično bila krajište osmanskog carstva i neprestalno na udaru evropskih ratnih koalicija. To je ujedno bio i najprosperitetniji period u historiji srpskog naroda. Gradovi su od skromnih srednjovijekovnih trgovišta iz perioda Ugarskog jarma prerastali u razvijene ekonomske centre u kojima su svoje mjesto nalazili ljudi svih konfesija. Najpoznatiji opis Beograda iz osmanskog perioda jeste onaj Evlije Čelebije iz druge polovine 17. stoljeća. Podaci koje on navodi su impresivni i govore o veličini i slavi osmanskog Beograda. Na osnovu tog svjedočenja Beograd je imao 270 džamija i na desetine medresa, tekija, hanova, rezidencija itd. Mada neki historičari sumljaju u ove brojke, one su na osnovu različitih istraživanja najvećim dijelom i potvrđene. Iako se čini da je pogotovo preuveličan broj džamija, moramo razumijeti šta je pod pojmom džamije Evlija Čelebija podrazumijevao. Najrealnije je procjeniti da je Beograd imao između 160 i 180 džamija, od toga oko 20 kupolnih. Ova brojka od 270 džamija vjerovatno obuhvata i mesdžide pa je na taj način ona sasvim prihvatljiva, ako uzmemo u obzir činjenicu da je na svom vrhuncu Beograd u osmanskom periodu imao oko 100.000 stanovnika (16. i 17. st.).

Danas, nažalost imamo samo jednu preostalu džamiju. Bajrakli džamija izgrađena je 1575. godine a prvobitno je nosila naziv Čohadži Hadži Alijina džamija po svom osnivaču. Vremenom je mijenjala imena a danas je poznata kao Bajrakli džamija. Riječ je o jednoprostornoj kupolnoj džamiji netipičnoj za klasičnu osmansku arhitekturu zbog izuzetno naglašenog tambura (zid u gornjoj zoni građevine na koji se oslanja kupola). Na osnovu sačuvanih fotografija i crteža starog Beograda, izgleda da su mnoge kupolne džamije slijedile obrazac Bajrakli džamije, što Beograd jednim dijelom odvaja od uobičajnih arhitektonskih tendencija prisutnih u drugim gradovima Balkana.

izvor: Diwan, matrovsko izdanje 2014.

KULTURNO NASLJEĐE BOŠNJAKA SANDŽAKA: Retrospektiva razbaštinjenja jednog naroda

Autor: Mustafa Baltić, arheolog

Ključne riječi: kulturno nasljeđe, Prvi balkanski rat, negacija, devastacija, prisvajanje

Abstract: Ovaj rad ima za cilj da predstavi sliku kulturnog nasljeđa Bošnjaka Sandžaka, tačnije položaj, status istoga u periodu od 1912. godine do danas. To podrazumijeva definisanje bošnjačkog materijalnog i nematerijalnog kulturnog nasljeđa, određivanje historijskih i teritorijalinh okvira u kojima postoji, i društvenih i drugih uslova u kojima je nastajalo, odnosno probleme pred kojima se našlo nakon Balkanskih ratova, i nove izazove pred kojima se tek nalazi. Bošnjačko kulturno nasljeđe u Sandžaku nastajalo je tokom 800 godina bitisanja na prostoru koji danas smatramo Sadžakom, cijelo to vrijeme može se podijeliti na tri velika perioda: srednjovjekovni, osmanlijski, i postosmanlijski nakon 1912. Pod kulturnim nasljeđem Bošnjaka Sandžaka podrazumijeva se cjelokupno stvaralaštvo Bošnjaka, sve one vrijednosti i sva materijalna i nematerijalna dobra koja sami Bošnjaci smatraju važnim za svoj identitet. Kulturno nasljeđe je plod načina mišljenja, življenja i društvenih pravila po kojima su se vladali Bošnjaci Sandžaka. Vodeći se činjenicom da su najznačajnija kulturna dobra, materijalna i nematerijalna, koja Bošnjaci baštine nastala do 1912. kada dolazi do jednog kulturnog, političkog pa i biološkog šoka i degradacije cjelokupnog bošnjačkog bića, moralo se zaključiti da je posljednji vijek vrijeme kada se ta ista dobra preoblikuju, definišu kao tuđa, njihovi titulari nestaju a nestaju i sama dobra zbog različitih razloga. Stiče se dojam da je period od Balkanskih ratova do danas što se tiče bošnjačkog kulturnog nasljeđa obilježila devastacija, prisvajanje i negacija, institucionalna i vaninstitucionalna nebriga, dijelom od strane drugih dijelom krivicom nas samih.

Prošlo je cijelo stoljeće kako Bošnjaci Sandžaka egzistiraju u potpuno drugačijim društveno – političkim uslovima u odnosu na onaj period u kom su kao narod nastajali i u kom su doživjeli kulturni, politički i ekonomski vrhunac. U takvom stanju historijskog preokreta, balkanskih turbulencija,pred Bošnjacima se našlo nekoliko egzistencijalnih pitanja, i nekoliko rješenja, od onih kojim se utapaju u novi sistem, u novu društvenu realnost, nestajući, preko ideje da se kao „strani kulturni element“ uklone iz Evrope, ali su koliko svjesno toliko sticajem historijskih okolnosti opstali kao autohton evropski narod, „staro europsko plemstvo“, islamske tradicije i duhovnih uvjerenja.
Kulturna dobra Bošnjaka u novom društvu, novoj historiji, tom drugom periodu, doživljavaju stanje potpunog egzistencijalnog šoka, pri čemu se oduzimaju od onih koji su je stvarali, obezvrjeđuju, negiraju i uništavaju. Ovaj rad nastao je kao pokušaj da se uvide i opišu posljedice svih društvenih promjena nastalih nakon 1912. godine po kulturno nasljeđe Bošnjaka. Postoji potreba da se bošnjačka kultura definiše, odredi njen položaj u XXI stoljeću na Balkanu, te da se uvide mehanizmi zaštite kulturnog nasljeđe Bošnjaka Sandžaka, u „kulturnom proljeću“ Bošnjaka sa kraja XX i početka XXI stoljeća.
Izuzetno je važno naglasiti da ovdje nije riječ o klasičnom nabrajanju i deskripciji kulturne baštine Bošnjaka Sandžaka, koja je ponajviše nastala do Prvog balkanskog rata, već kao što je već rečeno, upravo da prikaže posljedice istog na nju. Postoji više pristupa ovoj temi, jedan od njih je hronološki, a drugi je uvidjeti promjene na posebne segmente bošnjačke kulture u Sandžaku. U ovom radu biće kombinovana obije ove metode.

Kultura, kulturno nasljeđe, savremeni habitus

Kultura predstavlja sveukupno djelovanje i stvaralaštvo određene grupe ljudi koja egzistira u istoj ideološkoj matrici. To je jedna od definicija koje mogu da se primjene na skoro sve aspekte ljudskog djelovanja. Kultura predstavlja sve ono što pojedinac ili zajednica koji funkcionišu pod istim uslovima ostavlja iza sebe u materijalnoj i nematerijalnoj formi. Kultura je uvijek značenjska i podrazumijeva komunikaciju onih koji je kreiraju, ona predstavlja idealan prikaz naših uvjerenja, društvenih normi i saznanja o svijetu oko sebe i društveno prihvatljivom ponašanju, odnosno habitusu.
Kulturno nasljeđe u užem smislu obuhvata sve ono što jedna zajednica smatra svojom kulturom, odnosno sva ona djela, materijalne spomenike, duhovne vrijednosti, rituale, obrede i procesije, pisane i nepisane zakonitosti, običaje svakodnevnice i upotrebne stvari, proizišla iz ideologije, uvjerenja i načina života te iste zajednice.
Na određenom nivou kulturno nasljeđe je istovetan izraz kao i kultura, sa razlikom da je kultura živa, egzistira u savremenosti, i obuhvata i kulturno nasljeđe, koje je samo jedan dio, jer samo po sebi ne mora da se mijenja. Međutim, važno je napomenuti da dobija svaki put novo značenje, koje mu se takoreći upisuje u zavisnosti od ideoloških normi zajednice koja ga smatra svojim. Ako čak zaista i postoji direktna historijska veza sa određenim kulturnim dobrom, ono nužno ne mora, i čak naprotiv najčešće i nema isto značenje koje je imalo u trenutku stvaranja. To nas dovodi do zaključka da značenje određenog kulturnog dobra, ili neke kulturne pojave, koja je dio cjelokupne kulture, zavisi od onog pojedinca ili češće zajednice koja iščitava kulturnu pojavu.
Dakle, značenjska karakteristika kulture zavisi od habitusa određenog društva, kako postmodernisti smatraju, historija ne figurira kao strano odvojeno tijelo i linearno, već postoje faze i ciklusi u kojima važe određena pravila, koja imaju svoj diskurs, i koja su nevezana za neka druga. Sadašnjost samim tim postaje skup naslaga tih historija koje su imale određene kritične momente koje ih odvajaju. Ovo je suštinski važno za temu kojom se bavimo u ovom referatu.

Kulturno nasljeđe Bošnjaka

Bošnjačko kulturno nasljeđe predstavlja sva ona kulturna dobra, materijalna i nematerijalna koja Bošnjaci kao narod smatraju svojom, sa kojom se identifikuju, i koja je važna za njihov identitet na određenom prostoru.
Pod ovim se podrazumijeva sve ono što su tokom hiljadugodišnjeg postojanja na ovim prostorima Bošnjaci stvarali pod određenim društvenim uslovima. To se kulturno nasljeđe kroz historijske periode mijenjalo, razvijalo, neki pojmovi, predmeti su iz sfere svakodnevnog prelazili u simboličke i tako dobijali novo značenje i ulogu u društvu. Kako je etnos prolazio kroz transformacije, prihvatajući određene društvene norme, kreirajući nove ideološke matrice, tako su određene kulturne pojave i dobra bila odbacivana, usklađivana sa novom ideologijom, mijenjala funkciju, a neka nova prihvatana i uklapana u već postojeći društveni poredak.
Najdrastičniji primjer je prihvatanje islama, kao religije od strane Bošnjaka. Na taj način se cjelokupni kulturni poredak Bošnjaka promijenio, dobio nove tokove, dobio nova pravila, novi vrijednostni sistem, te su određena pravila, kulturne norme koje su bile važne, za novi ideološki koncept, postali višak i potpuno nepotrebni balast, kog se trebalo osloboditi i velikim dijelom negirati. Ono što je važno napomenuti je da ta promjena nije bila nagla, te da se u materijalnoj kulturi, posebno sakralnoj primjećuju određene naznake zadržavanja starih kulturnih vrijednosti.

Historijski tok razvoja bošnjačke kulture uopšte može se podijeliti na tri perioda:
– srednjovjekovni period;
– osmanlijski period;
– post osmanlijsko i savremeno doba.

Srednjovjekovno doba predstavlja period prve države Bošnjaka, srednjovjekovne Bosne, „krstjana“ , period stvaranja etnosa i ukapanja u evropsku porodicu naroda, sa potpunim zapadnoevropskim modelom društveno prihvatljivog. Taj period predstavlja mitsko doba, koje iako je postojalo u realnosti, tokom dugih vijekova odrođivanja i kreiranja sopstvenog etničkog bića i kulture u drugoj ideološkoj matrici, biva na izvjestan način odvojen od običnog svijeta, stran i sa njim se malobrojna skupina identificirala. Međutim, kolektivno pamćenje na taj period ipak nije iščezlo, i Bošnjacima je danas identifikacija sa srednjovjekovnom Bosnom i njezinim simbolima i nasljeđem, apsolutno prihvatljiva i živa.
Osmanlijski period, predstavlja najdužu i možda najznačajniju fazu razvoja bošnjačke kulture. To je jedna, iz naše perspektive, idealizirana prošlost u kojoj su Bošnjaci postali upravo onakvi kakvi su danas. U tom periodu vladajuća srednjovjekovna bosanska elita, postaje nova elita koja u potpuno novim uslovima nastavlja kreiranje jednog naroda i njegove kulture. Bošnjaci upravo tada postajući dio osmanlijske zajednice naroda, bivajući aktivni kreator historije i kulture, doživljavaju vrhunac i stvaraju najviše onoga što se danas smatra bošnjačkim kulturnim nasljeđem. Bošnjaci su danas direktni baštinici osmanlijske zaostavštine na zapadnom Balkanu, jer su bili kreatori iste i živjeli su po mjerilima i pravilima te kulture.
Postosmanlijski period, odnosno doba od balkanskih ratova do danas, jeste period izvjesne kulturne dekadencije Bošnjaka, i upravo je to tema ovog rada.
Materijalno kulturno nasljeđe Bošnjaka u Sandžaku predstavlja sva materijalna nepokretna i pokretna kulturna dobra koja su Bošnjaci stvarali tokom ova tri perioda a nalaze se na teritoriji Sandžaka. Posebna lista, koja naravno nije konačna, jer kulturno nasljeđe je živ entitet, bitna je za ovaj rad te stoga treba biti ovdje navedena:
1. Stećci
2. Džamije i mesdžidi
3. Musale
4. Nadgrobni spomenici, nišani i mezarluci
5. Česme, šadrvani i sebilji
6. Hanovi
7. Hamami
8. Sahat kule
9. Mejtaši
10. Tvrđave, utvrđenja, kule i bedemi
11. Mektebi i medrese
12. Ćuprije i mostovi
13. Vakufske zgrade
14. Stare porodične bošnjačke kuće, rezidencijalni objekti, ograde i kapije
15. Turbeta
16. Kahve, kahvane, restorani i dućani
17. Tekije
18. Bezistani
19. Pekare
20. Ljetnji stanovi (katuni)
21. Ambijentalne cjeline
22. Sandžački mlinovi

Pored materijalnog kulturnog nasljeđa Bošnjaka u Sandžaku, postoji i nematerijalno kulturno nasljeđe, koje obuhvata sve aspekte duhovnog stvaralaštva, obreda, običaja, upotrebnih znanja i veština, kosmoloških saznanja i uvjerenja, umjetničkog stvaralaštva i izražavanja, koja Bošnjaci Sandžaka baštine kao svoje i među njima su:

1. Usmena epika Bošnjaka (epske pjesme Bošnjaka, tzv. kraješnice pjevane uz gusle),
2. Sandžačka sevdalinka,
3. Sandžački ćilim,
4. Mevludski obredi,
5. Teferiči,
6. Kaside,
7. Bošnjački folklor,
8. Muštuluk i muštulukdžije,
9. Svadbeni običaji,
10. Pogrebni obredi i običaji,
11. Muslihunluk,
12. Ženski svadbarske pjesme uz tepsiju,
13. Hićaje,
14. Hamajlije,
15. Sihir,
16. Slijevanje strave,
17. Čuma i moruna,
18. Kupljenje želuca i zavijanje pupka,
19. Dizanje vrata i guka,
20. Bajanje i učenje na vodu,
21. Sandžačka leksika u bosanskom jeziku,
22. Prelo i sijelo-posjedak,
23. Sandžačke dječije igre,
24. Čobanske pjesme i heganje,
25. Obredi pri sunećenju,
26. Kujundžistvo,
27. Pazarski ćevap,
28. Sandžački sudžuk i pršuta,
29. Sjenički sir
30. Pešterska ovčavina i jardum,
31. Pazarske mantije,
32. Pešterska pita,
33. Sandžačke kosačke mobe i obredi

Određivanje historijskih okvira u kojima je došlo do formiranja bošnjačke kulturne posebnosti u Sandžaku, te definisanje same bošnjačke kulture, bilo je nužno da bi dalji rad i analiza perioda nakon Prvog balkanskog rata, te onoga što se do danas dešavalo sa bošnjačkim kulturnim nasljeđem, imalo smisla.

Balkanski ratovi, prekid historijskog kontinuuma i kulturni šok

Početak XX stoljeća donosi velike društvene promjene. Balkanske nacionalne države nastale krajem prethodnoga vijeka stoje u direktnoj suprotnosti sa starim konceptom multinacionalnih država, kulturnih konglomerata, kao što je Osmanlijsko carstvo i Austro – Ugarska. Bošnjaci su živjeli u ovim potonjima, a kulturološki su pripadali osmanlijskoj grupi naroda, i osmanlijskom kulturnom miljeu. Jedna nenacionalna kultura, sa izvjesnim varijacijama, bila je manje više zajednička muslimanskim narodima Osmanlijskog carstva. Međutim, Mladoturska revolucija mijenja taj poredak star nekoliko vijekova, i uvodi nacionalni model u samo carstvo.
Prvi balkanski rat označava najveću historijsku prekretnicu u političkom, kulturnom, društvenom i ekonomskom životu Bošnjaka Sandžaka. Sandžak postaje dio Srbije i Crne Gore, a Bošnjaci se nalaze u novim državama, pod novim zakonom, i u potpuno novoj društvenoj realnosti, koja predstavlja potpuni prekid jednog historijskog trajanja u kom su se Bošnjaci definisali kao narod, i u kom se njihova kultura razvijala kao dio šire, može se reći državne kulturne strategije.
Pomenuti historijski preokret postavio je jedan cio narod potpuno nespreman, ostavljen vanvremenski u određeni prostor koji više inje bio njihov. Historijski kontinuum je prekinut i novi poredak, potpuno stran autohtonom stanovništvu dovodi do kolektivnog preispitivanja, identitetskih dilema, neke vrste kulturnog šoka.
Promjene koje nastaju nakon 1912. godine su prije svega političke prirode, one prouzrokuju čitav spektar novih odnosa, preispitivanja relacija moći, te novih društvenih uloga svakog pojedinca i cijele bošnjačke zajednice uopšte. Biološki opstanak zajendice doveden je u pitanje, a identitet Bošnjaka od samog početka biva negiran. Novi ekonomski poredak, uslovio je direktnu izmjenu uloga u društvu, i svi ovi faktori, pored izravnoga nasilja koje se dešavalo početkom 1913. posebno u crnogorskom dijelu Sandžaka, životna i materijalna nesigurnost, doveli su do velikih migratornih procesa, te se i etnička slika samog Sandžaka mijenja. Bošnjaci, čiji je identitet potpuno negiran, postaju vjerska skupina, u očima nove vlasti. To dovodi do identitetskih preispitivanja samih Bošnjaka koji, ušuškani viševjekovnim vladajućim položajem, i kao muslimanski narod, nisu imali duboko razvijen nacionalni osjećaj, posebice u nižim slojevima društva.
Navedene promjene su se odrazile na dotadašnju bošnjačku kulturu, na nasljeđe koje su baštinili stotinama godina i slobodno ga na sebi osoben način razvijali prema pravilima koja su sami postavljali. Kao što je već rečeno, bošnjačka zajednica doživljava svojevrstan kulturni šok, koji se ogleda u neuklapanju u nove kulturne norme i saznanja o društveno prihvatljivom ponašanju, u potpunom prekidu razvoja, jer stvaraoci tzv. elitne kulturne baštine, prestaju biti elita i gube svoj položaj, a referentni sistem prema kom se Bošnjaci razvijaju nisu više oni sami i njihova uvjerenja.
Bošnjačko kulturno nasljeđe se negira, vezuje za prethodnu državu i od strane državnog establišmenta postaje neprijateljska baština, postaje nezaštićeno, što je apsolutno razumljivo i karakteristično za velike historijske preokrete kakav je Prvi balkanski rat.

Sociokulturna dekadencija, multikulturalizam i građanski liberalizam (hronologija i karakteristike)
Kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka, nakon balkanskih ratova dijeli sudbinu svojih baštinika. Ratne neprilike, agrarna reforma, ukidanje školstva na maternjem jeziku, te opšte osiromašenje, dovelo je do opšte stagnacije bošnjačkog društva na svim poljima. Kulturno nasljeđe predstavlja dokaz postojanja Bošnjaka na prostoru Sandžaka i Balkana uopšte, te je stoga u skladu sa opštim stanjem Bošnjaka, kao što je već rečeno, podvrgnuto procesima koji su u direktnom skladu sa odnosom nove države prema Bošnjacima. Tako se odnos prema kulturnom nasljeđu Bošnjaka u posljednjih sto godina mijenjao prema stanju u položaju Bošnjaka u samom društvu.
Vremenski period na koji se odnosi ovaj rad može se podijeliti, prema nekim historijskim potresima koji su bitno uticali kako na bošnjački narod, tako i na njegovu kulturu, na:
– period od Prvog balkanskog rata do Drugog svjetskog rata;
– period nakon Drugog svjetskog rada do raspada SFRJ;
– od raspada SFRJ do demokratskih promjena;
– savremeno doba.

Ova, samo za ovu priliku napravljena podjela, nastala je na osnovu ideoloških i političkih promjena koje su se dešavale u posljednjih sto godina, a koje su svaka na svoj način uticala na Bošnjake i kulturu Bošnjaka.
Pitanje Bošnjaka u periodu između dva svjetska rata rješavano je na više načina, kroz agrarnu reformu, oduzimanjem zemlje agama i begovima, velikim iseljavanjima u Tursku i slično, pri čemu su Bošnjaci tretirani kao Srbi muslimanske vjere ili kao Turci. Kako je princip multikulturalizma bio primaran u novoj državi, to je svaka etnička i vjerska skupina imala svoje posebne kolektivne slobode, koje su se formalno-pravno ogledale kroz postojanje posebnih sudova na primjer za običajno pravo i slično.
Taj pravni princip imao je efekta na kulturu Bošnjaka u Sandžaku, negiranje postojanja Bošnjaka kao naroda, uslovilo je maksimalno negiranje postojanje posebne bošnjačke kulture. Nematerijalna kultura Bošnjaka Sandžaka čuvana je kroz usmjenu tradiciju i običaje, kao i kolektivno sjećanje na prethodno, osmanlijsko vrijeme, koje je bilo jako svježe. Sa druge strane, zvanično vjerovanja, rituali, običaji, pisana i usmjena lirika i epika, posmatrani su samo kao produkt vjerske posebnosti Bošnjaka. Poezija i muzika je otuđena i definisala se kao srpska. Materijalna kultura Bošnjaka između dva svjetska rata na prostoru Sandžaka, a često i na teritoriji BIH, bila je podvrgnuta rušenju. Ona se smatrala stranom, azijskom, okupatorskom, te nije mogla da se uklopi u ideju o troimenom narodu. U tom periodu posebno su stradali objekti sakralne arhitekture, a poseban primjer je džamija osnivača Novog Pazara, Gazi Isa begova džamija, u centru grada, koja je porušena 1936. godine. Posebno su u ovom periodu stradali vjerski objekti u južnom dijelu Sandžaka koji je danas dio Crne Gore, i to u vrijeme i nakon zločina u Šahovićima, kada su stradale džamije u Limskoj dolini, Vranešu i Šahovićima. Broj porušenih seoskih džamija još nije poznat. Slična situacija bila je i u BIH, kada u samom centru Sarajeva u periodu od 1925. do 1939. bivaju srušene tri džamije. Karakteristika tog vremena je da su vjerski objekti Bošnjaka bili dovedeni, nebrigom i drugim faktorima, do faze ruiniranja, u njihovo održavanje nije ulagano i oni bi se u principu sami srušili. Zemljište je koristila IZ za izgradnju svojih novih objekata, ili sami gradovi u druge svrhe. Rezidencijalni objekti Bošnjaka i klasična bošnjačka arhitektura, karakteristična za više vijekova, nije stradala u tom periodu, osim u toku ratova, jer je bila u privatnom vlasništvu.
Kulturno nasljeđe Bošnjaka između dva svjetska rata, kako materijalno nepokretno i pokretno, tako i nematerijalno, usmjeno i pisano, otuđivano je sistemski od Bošnjaka, i smatralo se stranim, pa se o istom nije ni vodila nikakva briga. Poseban doprinos ovakvom stavu dao je Jovan Cvijić, koji je proučavajući antropologiju južnih slavena, bošnjake definisao kao Srbe dinaride, koji su pod uticajem islamske religjije izmijenili običaje, način života, i slično.
Nasuprot tome, Bošnjaci su u tom periodu ljubomorno čuvali svaku ideju na svoju posebnost. To se najviše vidjelo po nošnji, svakodnevnom životu, stambenoj arhitekturi, običajima i procesijama. Takav vid zaštite od asimilacije omogućen im je multikulturalnim osnovama države, koja (osim u kratkom periodu 1929. – 1934.) nije imala želju da stvori jednu jedinstvenu kulturnu matricu za sve stanovnike. Kulturno nasljeđe Bošnjaka tako je sačuvano u privatnoj sferi, i sama kultura Bošnjaka bila je getoizirana.
Kreiranje jedinstvene kulturne matrice za sve stanovnike zapadnog Balkana, počinje nakon Drugog svjetskog rata. Naime, SFRJ je koncipirana tako da se ideologija zajednice odnosi na pojedinca, tj. društvo se sastoji od pojedinaca, koji su hipotetički svi rasli, razvijali se pod istim uslovima, i naravno imaju istu ideologiju. Samim tim svaka posebnost neke od grupa, a naročito one koje nisu u skladu sa novom ideologijom, nije poželjna i guši se kroz obrazovanje, društveni sistem i norme ponašanja. Bošnjacima se priznaje etnička posebnost, te u skladu sa tim drugačije se tretira i bošnjačka kultura uopšte.
Na prostoru bivše Jugoslavije nakon Drugog svjetskog rata počinje doba socrealizma u arhitekturi. To se pogubno odražava na urbane cjeline u Sandžaku. Cjelokupna naselja nestaju, to su mahom mahale koje predstavljaju urbanistički biser bošnjačke kulture, i sama bošnjačka arhitektura e odbacuje kao ešto zastarjelo, što koči opšti progres, te sandžački gradovi naglo mijenjaju izgled. Primjeri takvih urbicida su dijelovi Novog Pazara u današnjem centru, ili Sjenice, gdje je cijela stara čaršija porušena jednom odlukom, slično se dešava sa Bijelim Poljem, dok je u izvjesnoj mjeri sačuvan izgled Pljevalja, Prijepolja i starog Priboja. U suštini, u periodu socijalizma, gradska bošnjačka rezidencijalna arhitektura postala je raritet, definitivno odbačena kao simbol „starog vremena“.
Vjerski objekti, kao što je musalla u Prijepolju, jedinstveni i po stilu i funkciji, bivaju uništavani a dijelom zaklanjani od javnosti novim, velikim zgradama. Najdrastičniji primjer „raščišćavanja“ sa prošlošću je rušenje Sjeničke tvrđave i u njoj džamije Sultana Murata IV, koja je srušena do temelja a kamen upotrijebljen za izgradnju zgrada SO i doma kulture, tih simbola nove narodne vlasti.
Nematerijalno kulturno nasljeđe Bošnjaka u Sandžaku, u ovom periodu institucionalno je izbrisano, izuzev folkloristike koja se probudila krajem 70.tih i tokom 80.tih godina XX stoljeća, kada polako počinje nacionalno buđenje Bošnjaka i samim i tim javlja se briga za kulturnim dobrima koji su Bošnjacima Sandžaka bili potrebni za samoidentifikaciju, što se u svjetlu nematerijalnih dobara, opet ogledalo samo na folkloristici i religiji.
Institucije zaštite, koje nastaju u tom periodu, bave se fragmentarno i nesistemski onim što je bošnjačko kulturno nasljeđe, i to veoma skromno, dajući mu epitete stranog, orijentalnog, islamskog, vjerskog u krajnjem smislu. To se posebno odnosi na nepokretna materijalna dobra, kao što su džamije, hamami, stare čaršije. Srednjovjekovno bošnjačko nasljeđe, vezuje se za srednjovjekovnu Bosnu, ali ne pripada nikom, ili se (doduše tek od 90.tih godina XX stoljeća) tretira kao srpsko. Ipak, u tom periodu obavljena su istraživanja objekata i pojava koje danas smatramo bošnjačkim, tj. dijelovima bošnjačke kulture. Obavljeni su prvi zaštitni radovi sakralnih objekata, iako nisu adekvatno valorizovani, a dijelovi pojedinih gradova, tj. stare čaršije Novog Pazara i Prijepolja bivaju proglašene kulturnim dobrom. To je svakako veliki civilizacijski pomak u odnosu na prethodni period.
Raspad SFRJ označio je početak romansiranog pogleda na sopstvenu prošlost i potvrđivanja nacionalnih identiteta. Bošnjaci u tom smislu vraćaju u upotrebu svoje pravo nacionalno ime, i sve jasnije percipiraju svoje kulturno nasljeđe kao nešto što je egzistencijalno važno za čitav etnos. Taj je period sa jedne strane obilježilo prenaglašeno konzumiranje simbola, užurbana briga za svakim dijelom kulturnog bića zajednice, ali sve ima karakter stihijskog pristupa pitanju sopstvenog kulturnog nasljeđa. Ono se ponovo kreira izgradnjom novih vjerskih objekata, afirmisanjem masovnih folklorističkih procesija samoidentifikacije, nagomilavanjem podataka i neselektivnim pristupom. Potpuno je razumljiv ovakav pristup, jer je zasnovan na snažnoj potrebi da se odbrani svoje nacionalno biće i afirmiše posebnost kulture, a pri tome ne postoji ni dovoljno znanja o istoj, niti institucija koje se brinu o njoj.
Sa druge strane, odnos postojećih institucija postaje ignorantan, a srednjovjekovno bošnjačko nasljeđe tretira se kao srpsko. To se isto dešava i sa nematerijalnim kulturnim nasljeđem, koje, kao npr. muzika i poezija. Takvo stanje se mijenja početkom XXI stoljeća.

Svaki od navedenih perioda ima svoje posebne karakteristike, koje su se drugačije reflektovale na Bošnjačko kulturno nasljeđe i na koje su Bošnjaci drugačije reagovali, ali zajedničke karakteristike svih perioda u odnosu na bošnjačku kulturu jesu NEGACIJA, PRISVAJANJE i DEVASTACIJA.

Negacija

Kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka je u posljednjih sto godina najčešće sistemski negirano. Postoje razni vidovi, što direktne što indirektne eufemističke negacije. To proizlazi iz odnosa prema Bošnjacima, koji nisu smatrani posebnim narodom, te samim tim nisu ni mogli imati svoju kulturu. Pojedini istraživači kao O. Zirojević, smatrali su kako je „orijentalna reka Osmanlija protekla kroz Balkan ne izlivajući se“, što će reći da je sve to što su oni donijeli i otišlo 1912. i da se nikakav uticaj nije imalo na okolinu, tj. da se ništa od te kulturne matrice nije odomaćilo, ili imalo neku posebnu autohtonu ovdašnju varijantu. Ovakav stav je negiranje realnosti, jer materijalna kultura iz tog perioda postoji svuda oko nas, a svoju autohtonu varijantu ima upravo u Bosni i Hercegovini i Sandžaku.
Druga, uslovno rečeno blaža, varijanta negiranja bošnjačkog kulturnog nasljeđa u Sandžaku, i uopšte, jeste definisanje iste kao tzv. islamske kulture. Bošnjačko kulturno nasljeđe, bilo ono materijalno ili nematerijalno, pokretna ili nepokretna dobra, čak i kad su sakralna kulturna dobra u pitanju, samo su jednim dijelom islamska, tj. to je samo je samo jedan segment bošnjačke kulture. Ona je opet samo dio svjetskog islamskog kulturnog kruga, jer je potpuno drugačije od onoga što se može sresti u drugim krajevima naseljenim muslimanima. Ono što je važno da su kulturna dobra gradili i o njima brinuli upravo Bošnjaci, te da su samim tim u njih ugrađivali svoja vjerovanja, svoj pogled na svijet, jer materijalna kultura jeste objektivizacija duha, i vrijednosti koje postoje u jednom društvu, tako da je u najmanju ruku nepristojno kvalifikovati čitavo kulturno stvaralaštvo jedne zajednice, kroz jedan, ma koliko važan segment ideološke matrice te zajednice.
Drugi su pak smatrali kako je osmanlijska kultura u stvari turska kultura, što je takođe pokušaj preslikavanja našeg nacionalno definisanog društva u jedno nadnacionalno, kakvo je osmanlijsko, i gdje su u kreiranju kulture učestvovale sve vladajuće zajednice koje se mogu smatrati osmanlijskom grupom naroda.

Prisvajanje

Srednjovjekovno kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka je u periodu nakon balkanskih ratova prisvajano od strane srpske naučne javnosti, i tretirano kao srpsko, posebno početkom i krajem XX-og stoljeća. Stećci se u pojedinim radovima smatraju pogrebnim običajima svih stanovnika dinarskog prostora, i negira se postojanje posebne crkve bosanske, iako za to postoje pisani i materijalni dokazi, opšte prihvaćeni u naučnom svijetu.
Nematerijalno kulturno nasljeđe se takođe u potpunosti prisvajalo, od igara i muzike, preko lirike i epike, do hrane, običaja nošnje i slično. Karakterističan primjer je Pazarska mantija, kao nematerijalno kulturno dobro za čije su nosioce kandidovani i Bošnjaci i Srbi, iako ne postoji niti jedan primjer koji to može potvrditi. Paušalne procjene pojedinih „istraživača“ dovele su do utvrđivanja pojedinih „naučnih istina“ a nauštrb bošnjačke zajednice u Sandžaku.

Devastacija

Materijalno kulturno nasljeđe Bošnjaka u Sandžaku bilo je, a i danas je, izloženo devastiranju, planskom, sistemskom, aktivnom, i pasivnom, kako od strane države, pojedinaca, tako i od strane same zajednice koja baštini to nasljeđe.
Aktivna devastacija dešavala se u ratu, u toku balkanskih ratova, u Prvom i Drugom svjetskom ratu, međutim ono što je poražavajuće je da se najveći broj spomenika kulture nestao u miru.
Između dva svjetska rata devastirane su brojne džamije i nekropole, kao npr. već pomenuta Isa begova, a nakon Drugog svjetskog rata dolazi do devastacije čitavih urbanih cjelina. Tako su porušene stare čaršije u Novom Pazaru i Sjenici, dijelom u Bijelom Polju. Planski je srušena tvrđava u Sjenici, musalla u Prijepolju, i devastirana tvrđava u Novom Pazaru. Tragična je činjenica da su veliki dio svoje sopstvene kulturne baštine uništili sami Bošnjaci, što iz neznanja, što nebrigom, tako su nestali privatni rezidencijalni objekti u svim sandžačkim gradovima, koji su davali sliku begovskog grada, i bogatstva i raskoši jednog vremena.
Pasivna devastacija predstavlja postepeno urušavanje nastalo nebrigom i prepuštanjem zubu vremena. Najveći broj spomenika kulture Bošnjaka Sandžaka na ovaj način je nestao. Neki od njih su Gazi Isa begov hamam u Novom Pazaru, Smailbegovića han i Amir agin han u Novom Pazaru, Jusovića kula u Prijepolju, Atlagića kula u Pljevljima, nekropole stećaka u Divicama, Hisardžik, etc.

Uzroci ovakvog stanja u kom se našla bošnjačko kulturno nasljeđe nakon balkansih ratova su direktni projekti kulturne i sveukupne asimilacije Bošnjaka, tokom punih sto godina, zatim nedostatak institucija koje se bave kulturom i zaštitom kulturnog nasljeđa, i nebriga postojećih, i na kraju ali isto toliko važno nepromišljeno ponašanje i nebriga samih Bošnjaka za svoje kulturno nasljeđe.

Mehanizmi zaštite

Kulturni aktivizam danas početkom XXI stoljeća ima istu onu atraktivnost koju je ekološki aktivizam imao posljednjih decenija prethodnoga vijeka. Kako je svijet postao jedinstvena komunikaciona cjelina, i kako se skoro svi nalaze pod istim kulturnim uticajem, to je želja za očuvanjem posebnosti mnogo veća, i briga o onome što nas definiše i razlikuje, čuvajući naše karakteristike mnogo značajnija. Društvo se nalazi u stalnom redefinisanju te je stoga kreiranje novih zajednica, sa posebnom kulturnom matricom svakodnevno, one danas ne moraju biti fizički na istom mjestu, i pod istim uslovima, povezani su i komuniciraju na drugi način indirektno, kreirajući posebna pravila, obrede i rituale, karakteristične za baš tu zajednicu, koja može biti ogromna i imati mnogo veću sferu uticaja nego tradicionalne.
Mehanizmi pomoću kojih Bošnjaci u Sandžaku mogu zaštititi svoje kulturno nasljeđe su uslovljeni unutarbošnjačkim konsenzusom u shvatanju samih sebe, spoljašnjim uticajima, kako države tako i okruženja i geopolitičkim stanjem.
Potrebno je prije svega jasno definisati bošnjačko kulturno nasljeđe uopšte i to isto u Sandžaku, zatim otvoriti institucije koje se bave zaštitom i proučavanjem kulturnog nasljeđa, i aktivno učestvovati u radu već postojećih, promovisati sopstvene kulturne vrijednosti, kako između sebe, obrazovanjem budućih generacija, tako i među drugima. A zatim zaštititi spomenike kulture, i nematerijalna kulturna dobra koja smatamo važnim za svoj identitet.

Zaključak

Posljednje stoljeće razvoja bošnjačke kulture do danas, predstavlja doba redefinisanja bošnjačke nacije i nacionalnih vrijednosti, snalaženja u novim društvenim uslovima, drugačijim od onih u kojima je narod kreirao svoj ideološki koncept, i kulturne norme.
Kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka je u periodu od balkanskih ratova do danas doživjelo svojevrsnu stagnaciju, bilo je izloženo negiranju, prisvajanju i devastaciji, i konačno novom definisanju kroz vrijednosti koje danas Bošnjaci baštine.

izvor: diwan-magazine.com